Macaristan’da hafta sonundaki seçimin sonuçları Türkiye’de de tartışılıyor… 12 yıllık Başbakan Viktor Orban’a karşı altı muhalefet partisinin ittifak kurarak ön seçimle belirlediği aday yarıştı. Seçim öncesinde kamuoyu anketlerinin 2-3 puan fark göstermesine rağmen Orban; yüzde 18 fark atarak yüzde 53 oyla genel seçimi kazandı. Türkiye’de birçok kişi şöyle dedi: “Muhalefet bu seçim süreci ve sonuçlarından ders çıkarmalı…” Hakikaten o denli mi? Siyaset bilimci Prof. Dr. Tanju Tosun‘a sordum…
– Altı partinin bir ortada olması değerli lakin seçim kazanmaya yetmedi. Yanılgıyı nerede aramak gerekir? Seçmen ne için bu kadar farkla ‘Orban’ dedi?
Hata olarak; her şeyden evvel popülist-kutuplaştırıcı Orban pragmatizmi karşısında muhalefetin Orban ve partisi Fidesz’e karşı pasif kalması, savlı vaatlerle seçmenin karşısına çıkamamasıydı. İktidarın devlet imkanları, medyanın denetimi nedeniyle de başarılı olunamadı üzere görünüyor. Pasif muhalefet stratejisi kutuplaşmayı engelleyemediği üzere, ne bir eksen ya da fay sınırı üzerinden kararsız seçmeni kendine çekecek bir yeni muhalafet alanı da üretilememiştir. İttifakın tabiatından kaynaklanan meseleler da bu yanılgıda tesirliydi. Ortalarında kan uyuşmazlığı olan partilerin seçmenlerini ortak bir dava etrafında birleştirecek ‘Altın Hedef’ olarak nitelendirebileceğimiz, bilhassa kararsız seçmeni çekebilecek bir muhalefet argümanı ortaya konamamıştır. Bununla ilgi olarak, muhalefet önseçimin başlangıcından kampanyanın sonlanmasına kadar olan süreçte gayeye odaklı bir uyum oluşturamamış, dağınık bir kampanya süreci geçirilmiştir. Olağan ki seçim tek başına kampanya ile kazanılmıyor. Lakin kampanya seçmenin sizi niye tercih etmesi gerektiğine ait bir imaj yaratmaya fayda. Muhalefet, Orban aksiliği ve AB taraftarlığı ötesinde sav ortaya koyamadığı için başarılı olamadığı üzere, 20 puana yakın fark da oluştu. Farkın oluşmasında 2013’te yapılan seçim ıslahatının Orban ve partisine avantaj sağlayan, ülke dışındaki genç eğitimli Macarların oy kullanmalarını güçleştiren, buna karşılık ikametgahları Macaristan olmasa dahi, etnik Macarlar için oy kullanmayı kolaylaştırıcı düzenlemeler de oy farkının yüksek olmadığı seçim etraflarında iktidara yaramış görünüyor.
– Aday belirleme süreciyle kahır oldu mu? Muhalefet, aday belirlemede nasıl davranmalı?
Aday belirleme sürecinde yaşanan ıstıraplar, aday belirleme yolu, muhalefeti oluşturan partilerin ideolojik kompozisyonu ile (sosyal demokrat,sosyalist, sağ milliyetçi liberal, Yeşiller) Marki-Zay’ın kimliği ki eski Fidesz’li muhafazakar profile sahip adaydı- örtüşmüyordu. Öbür yandan, muhalefet Macaristan seçim sisteminin karma niteliğinden ötürü 106 seçim etrafında ön seçim yaparak, bir yandan başbakan adayını, öteki yandan tek isimli seçim etraflarında ittifakın milletvekili adaylarını belirlemiştir. Tek isimli seçim etraflarında milletvekili adayı belirlemek için yapılan ön seçimlerde bilhassa başbakan adayı da önseçimle iki turlu yapılmış, ikinci tıpta 650.000 civarındaki oyun yüzde 56,7’sini alan Marki-Zay ‘Macaristan İçin Birlik’ ittifakının başbakan adayı olarak belirlenmiştir. Bunun manası, Macaristan’da kayıtlı seçmenin lakin yüzde 5’ine ulaşılan bir oyla muhalefetin başbakan adayını belirlemesiydi. Üstelik meydanlara kurulan sandıklarda muhalefet-iktidar partisi destekçisi olup olmadığına bakılmaksızın isteyen seçmen o seçim etrafında ikamet ettiği takdirde oy kullanmıştır. Ulusal parti listelerinde adaylar ve sıralamalarına ise ittifakın oluşturduğu komite karar vermiştir. 50 bin nüfuslu bir seçim etrafında seçim kazanan lokal siyasetçiyi, muhafazakar kimliği ve sandıktan 2. tıpta birinci çıkması nedeniyle aday göstermek kanımca sıkıntılı bir aday belirleme formülüydü. Macaristan muhalefeti toplumu daha birleştirici, pro-aktif, tanınan, her kesiti kucaklayan bir adayla yarışa girebilirdi. Mevzuyu Türkiye bağlamında düşündüğümüzde, bilhassa Cumhurbaşkanlığı ve milletvekilliği seçiminde ‘kazanması en olası’ aday ve adaylarla yola çıkmanın ehemmiyetini göstermiştir. Her kısmı kucaklayan, muhafazakar ya da milliyetçi kimlik yerine, daha ölçülü, farklı seçmen profillerine hitap eden adayla yarışa başlamak bu manada değerlidir. Öteki yandan, bilhassa cumhurbaşkanı adayının tek başına önderlerin belirleyiciğinde değil, partilerin en ücra köşelerindeki üyelerin de görüşleri alınıp, oralardan süzülerek, son kararın önderler tarafından verilmesi tabanla tavanın tercihlerinin örtüşmesi manasında değerlidir.
– Muhafazakarlık teması Macaristan seçimlerinde ne kadar tesirli oldu, Türkiye’ye, bu hususta bir şey söylüyor mu?
Orban, iktidarının başlangıcından itibaren popülist başkanlara has muhafazakâr ve milliyetçi popülist telaffuz seferberliği ve siyasetleriyle, seçim sisteminin de katkısıyla kendi tabanını evvel konsolide edip, akabinde genişletti, AB tersliğinden Rusya’nın rol model olarak kelam edilmesine, batı demokrasilerini Hıristiyanlık kıymetlerinden, ailenin birliği kutsallığından uzaklaşması bağlamında eleştirmiş, bunu oligarkları aracılığıyla denetim ettiği medya ile daima olarak yine üretmiş, son seçimde de ziyadesiyle kullanmıştır. Macar ulusal kimliği üzerinden inşa ettiği hayali düşmanlarla, ötekilerle, AB ile çatışmayı milliyetçi telaffuzlarıyla gücünü meşrulaştırıcı ve pekiştirici bir araç olarak da kullanmıştır. Gerçekten 2020’de anayasada yapılan düzenlemeyle aile tarifinde değişikliğe gidilmiş, tıpkı cinsten çiftlerin evlat edinmelerinin önü kapatılmıştır. Orban’ın tüm telaffuzları milliyetçi-muhafazakar seçmeni konsolide etme, Nezih Kuru’nun da belirttiği üzere adeta seküler-dindar, kozmopolitan-milliyetçi ‘kültür savaşları’na denk düşmektedir. Orbancı sağ otoriter milliyetçi-muhafazakar telaffuzun aykırılıklar üzerine oturduğu popülist strateji ve siyasal lisan Türkiye’de iktidar bileşenlerinin lisanı ile büyük ölçüde benzeşse de, yaşanan ekonomik kriz, fakirleşme, Batılı kıymetlerin sağlamlığı münasebetiyle önümüzdeki süreçte, bilhassa seçimlerde Macaristan’daki kadar satın alıcısının çok olmayacağını, zira bu lisanın artık tüketildiğini düşünüyorum
– Güçlü başkan faktörü ne kadar tesirli oldu?
Orban’ın zaferi, o denli yahut bu türlü bir Avrupa ülkesi, AB üyesi olan Macaristan’da güçlü başkan faktörünün her vakit seçim kazanmayı kolaylaştırmada hissesi olduğunu gösteriyor. Alışılmış ki tayin edici faktör değil. Politik şartlar, iktisadi dinamikler, toplumsal yapı güçlü liderlik popülizmle harmanlandığı takdirde, konjonktür de uygunsa değerli. İktisadi şartların da uygun olması kıymetli alışılmış ki. Macaristan’ın ekonomik göstergeleri olumsuz olsa, bir kriz içinde olsaydı, güçlü liderlik sonuçlarda tesirli olmazdı, zira bir yere kadar tesiri.
– Telaffuzlarda kusur var mıydı? Bugün muhalefet neyi öne çıkarmalı?
Muhalefet ve başkanının telaffuz yanlışları Orban’ın alışıldık negatif kampanyasını kendine nazaran yorumlayıp ya taklit etme ya da sessiz kalma örnekleriyle de doluydu. Bir yandan Mark-Zay’ın kampanya söylemi acemi siyasetçilere mahsus tutarsızlıklarla dolu iken, öteki yandan neredeyse Orban’ı taklit ederek negatif kampanyaya mahsus, seçmenin karşısına salt Orban aykırılığıyla çıkılmıştı. Olumlu kampanyaya mahsus, muhalefetin rakipleriyle farkını aşikâr eden, neleri değiştirmeye aday olduklarına ait bir iddiayı ortaya koyamadılar. Kampanyanın sonlarına yanlışsız Rus-Ukrayna savaşına odaklanan muhalefet telaffuzunda makro siyaset değişikliği önermeleri yerine daha çok evvel otoriterlik, Orban zıtlığı, yolsuzluk temalarını öne çıkarıp savaş tersliğine odaklanılmış, Fidesz, Orban ise klâsik kıymetlerin savunucuğu, güçlü, bağımsız Macaristan, güvenlik ve barışı telaffuzunun merkezine oturtmuştur. Seçmenin önüne tehdit ve güvenlik algısı koyan taraf, güvenliğin insanın en öncelikli gereksinimlerinden olması nedeniyle konformizm ve statükoyla birleşince alıcısı daha fazla olabiliyor. Türkiye bağlamında düşünüldüğünde, Macaristan dinamikleri, toplumsal yapı, süreçler farklı, otoriterlik ve popülizm ise ortak. Muhalefet seçmende güvenlik, birlik tasası doğurmadan, bilhassa iktisadi alanda neleri, nasıl değiştireceği konusunda gecikmeden seçmene net siyaset önermeleri ve programlarıyla seslenmesi gerekir. Doğal ki, demokrasi, çoğulculuk, bir ortada yaşama iradesinden taviz vermeden, ancak demokrasinin refahını nasıl arttıracağına da seçmeni ikna etmesi kıymetli. Ayrıyeten seçime yönelik tüm konumlar için adayların belirlenmesinde iştirakçi süreçlerin işletilmesi gerekir.
– Ekonomik kriz açısından farklar neler?
Seçim sürecinde Macaristan iktisadı, ekonomik istikrarlar, göstergeler Türkiye ile karşılaştırıldığında bir epey farklı. Orban pragmatizmi AB’ye baş tutsa da, AB fonlarından yararlanarak Rusya ile iktisadi ilgilerini güçlendirmiş, Rus yatırımlarını ülkesine çekmeyi başarmıştır. Oy verme davranışında rasyonelliğin öne çıktığı seçmenler için Macaristan’da Orban’a oy vermemek için çok fazla neden yoktu, zira, değişimin meçhullüğü seçmeni iktisadi olarak da her vakit endişelendirir, seçmen durumundan mutluysa risk almayı sevmez. 500-600 dolar civarında taban fiyat, 15 bin dolar civarında kişi başına gelir, düşük işsizlik ve düşük enflasyon politik popülizmle birleşince, seçmen yerinde kalmayı, kararsızlar da iktidara yönelmeyi tercih etmiştir. Türkiye’de ekonomik kriz, yanlış iktisat siyasetleri, gelir dağılımıdaki adaletsizlik, alım gücünün, refahın yeterlice düşmesi iki ülke ortasında karşılaştırılamayacak farklar olarak dikkat çekmektedir. Muhtemelen Türkiye’de iki ülke ortasındaki bu farkların sandığa yansıması olacaktır.
