Tam ismiyle Montrö Boğazlar Mukavelesi, devrin hükümetince büyük diplomatik eforlar sonucu 1936 yılında imzalanarak yürürlüğe girdi malum. O vakitten beri de Türkiye’nin en değerli kazanımlarından biri olarak varlığını koruyor. Lakin AKP hükümetinin muhafazakâr bölümlerin isteği üzerine İstanbul Sözleşmesi’ni feshetmesinden sonra birden, hem de farklı biçimde gündeme oturdu birdenbire.
İstanbul Sözleşmesi’nin Cumhurbaşkanlığına da bakan AKP Genel Lideri tarafından ortadan kaldırması “tek adam”ın gibisi milletlerarası mutabakatlardan da ülkeyi çıkarabilme yetkisine sahip olduğu gerçeğini anımsattı hepimize. Alışılmış bu anımsamada TBMM Lideri Mustafa Şentop’un “Bir Cumhurbaşkanı Montrö’yü de feshedebilir mi?” sorusuna “teknik olarak evet” cevabını vermesinin de hissesi var. Yani AKP Genel Lideri dilerse Türkiye’yi, Montrö Sözleşmesi’nden çekebilirdi Şentop’a nazaran. Oldukça tartışıldı sıkıntı ülkede. Atatürk periyoduna ilişkin her kuruma, uygulamaya nefretiyle bilinen iktidarın Montrö Sözleşmesi’ni kurcalama niyetine 104 emekli amiral “sonuçlarının Türkiye’ye ziyan vereceği” gerekçesiyle karşı çıktı. Bu gayeyle hazırladıkları bildiriden dolayı de haklarında davalar açıldı. Biliniyor.
Kurtarıcı Montrö
Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısının akabinde argümanlara nazaran Ukrayna Kontrat kararları gereği Türkiye’den Boğaz’ı Rus gemilerine kapatmasını istedi. Savaşın patlak vermesiyle nasıl tutum alamayacağını bilemeyen hükümetin imdadına işte o beğenmediği Montrö Kontratı yetişti. Memleketler arası alanda tanınmış Kontrat kararlarını uyguladıkları için savaşan tarafların reaksiyonunu toplamamış oldular. Şükretsinler.
İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına gelinmektedir. Türkiye tarafsız kalmıştır kelamım ona lakin yönetimci ekibinde bir Nazi Almanyası hayranlığı vardır. Periyodun hükümeti, Sovyetlerin ilerlemesi sonucu yenilmesine karşın Almanya’ya krom ihracı dahil her türlü yardımı yapmaktadır. Bu tavır İngiltere ile ABD’nin yanı sıra Sovyetler Birliği’nin de yansısını çekecektir haklı olarak. 1944 Nisan’ında bu üç ülke Türkiye’ye bir nota vererek, Almanya’ya krom ihracının durdurulmasını ister.
Baskılar giderek artınca hükümet geri atmak zorunda kalır. 21 Nisan 1944’te Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu üç ülkenin notasına verdiği karşılıkta “bu akşamdan itibaren Almanya’ya ve mihver devletlerine (Müttefik Devletler bloğuna karşı Almanya, İtalya, Japonya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan, Finlandiya, Hırvatistan, Vichy Fransası, Arnavutluk, Habeşistan, Mançukuo, Tayland, Burmanya, Hindistan, Filipinler ile Irak’ın oluşturduğu blok) krom sevkiyatı durdurulacaktır. Dış siyasetimizin umdesi ve temeli, İngilizlerle olan ittifak muahedesi olduğuna nazaran, biz bitaraf değiliz” sözlerini kullanır.
‘Hem çabuk hem eksik’
Ama Şükrü Saraçoğlu hükümetinin Nazi Almanyası’na hayranlığı bitecek üzere değildir. Savaş büsbütün Almanya’nın aleyhine döndüğü sırada, yani 1944 sonlarında, Dışişleri Bakanlığı’nın buyruğuyla Alman gemilerinin Boğaz’dan geçmesine müsaade verilir. İngiltere ile Sovyetler Birliği bunun Montrö Sözleşmesi’ne ters olduğu gerekçesiyle Türkiye’yi protesto ederler. İngiliz Avam Kamarası’nda Türkiye çok sert biçimde eleştirilir. İngiltere Dışişleri Bakanı Anthony Eden, Alman gemilerinin Türkiye tarafından “hem ivedi hem de eksik muayene edilerek” ticaret gemisi sayıldığını, meğer bunların savaş gemisi olduklarını ileri sürer. Bilindiği üzere bu durum Montrö Sözleşmesi’nin 19. Unsurundaki “savaş vaktinde Türkiye savaş dışındaysa savaşan devletlerin savaş gemileri boğazdan geçemez” koşuluna uygun değildir. Durum dünya basınında da Türkiye aleyhine yazılara, tenkitlere, hakaretlere yol açar. İçeriden de dışarıdan da baskı büyüktür. 16 Haziran 1944’de Başbakan Saraçoğlu dünya basına şu açıklamayı yapmak zorunda kalır: “Türkiye’nin malik olduğu kuvvetler ve haklar, müttefikimiz İngiltere ve dostlarımız Sovyetler Birliği ile ABD aleyhine yalnız kullanılmamalı değil, hiç bir vakit kullanılamaz.”
Başbakan, açıklamasının bir yerinde de “bundan bu türlü Alman gemilerinin tümü muayeneye doğal tutulacaktır” derken skandalın patlak vermesinden evvel Alman gemilerinin muayene edilmediğini itiraf etmiş de oluyordu. Başbakan’ın basına açıklama yaptığı sırada Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu istifasını sunacaktır. Gelen reaksiyonlar yüzünden misyonunu sürdürmesine artık imkan kalmamıştır zira.
Aklıma geldi, hatırlatayım istedim. Kimse “tek adamlığına” güvenip oynamaya kalkmasın Montrö ile diye.
