Savaşın ekonomik sonuçlarının en ağır yaşanacağı ülkelerden biri Türkiye olacak denilmişti, o denli de oldu. Bilhassa ayçiçek yağında akut bir kriz yaşanıyor.
Fiyatların yükseleceğine ait beklenti 1970’lerdeki petrol şokunun ve Kıbrıs ambargosunun akabinde ortaya çıkan “Stokçuluk” davranışının 2022’de hortlamasına neden oldu. Bir yanda 3-5 lira tasarruf edebilmek ismine marketlere akın eden ve gereksiniminden daha çok yağ talep eden dar gelirli tüketiciler, öbür tarafta mal kıtlığı yaşamaktan huzursuz olan marketler bulunuyor. Bir taraf talebi patlatıyor, öbür taraf arzı kısıyor. Dengesizlik ortamında ayçiçek yağının fiyatı sert halde artmış durumda.
Marketlerin korkusu stokların bitmesi
Hem üretim hem de tüketim tarafında baskın olan his panik… Ancak her iki taraf da haksız değil. Market tarafına bakalım.
Perakende dalında temel endişe stokların tükenmesi. Raflara yağ koyamamaktan korkan zincir marketlerin bilhassa büyük şubeleri malları depolarda tutmanın daha avantajlı olacağını düşünüyor. Pekala bu endişe haklı mı yoksa haksız mı? Bölümün sivil toplum kuruluşu Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği Ticaret Bakanlığı’na mevzu ile ilgili yazı yazdı ve Türkiye’deki ayçiçeği yağı stoklarına dair bilgiler aktardı. Azak Denizi’nde çıkışına müsaade verilmeyen gemilerin getirilmemesi halinde Türkiye’nin yağsız kalabileceğini tabir eden Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği, şu an stoklarda en fazla Mart sonu, Nisan ortasına yetecek kadar yağ kaldığını söyledi. Buna rağmen bu savın akabinde çiçeği burnunda Tarım Bakanı bu iddiayı yalanladı. Pekala ne kadar Ayçiçek yağı stoğumuz varmış? Yeteri kadar… Bu türlü diyor Vahit Kirişçi.
Tüketiciler tasarruf derdinde
Krizi tetikleyen oyunculardan biri marketler. Daha büyük oyuncu ise tüketiciler kümesi. Bilhassa fakir mahallelerde zincir market şubelerinde Ayçiçek yağına ait harikulâde bir talep artışı yaşandığı söyleniyor. Bu durum çeşitli marketlerde arbedelere neden olmuş durumda. Sorunun yaşandığı bölgelerin genel itibariyle fakir mahalleler olması talep davranışını tetikleyen motivasyona ait fikir veriyor. Fiyatın yükseleceğini düşünen tüketiciler, tıpkı akaryakıtta olduğu üzere, fiyat yükselmeden esere sahip olmak istiyor. Bu da talebi olağanın üzerine çıkararak fiyatı artırıyor.
Hindistan bile işin içinde
Ayçiçek yağında içeride yaşananlar bu. Dışarıda fiyatları belirleyen temel gündem ise dünyanın en büyük iki Ayçiçek yağı üreticisinin yani Ukrayna ve Rusya’nın savaşıyor olması. Lakin tarım eserleri içinde stoklanabilir olanların fiyatı büyük ölçüde global piyasalarda belirleniyor. Hususumuz ayçiçek yağı ise Rusya ve Ukrayna’nın dışında değerli bir aktör de Hindistan.
1,5 milyarlık nüfusuyla devasa bir pazar Hindistan. Bu haliyle dünyanın en büyük yağ ithalatçısı. Yalnızca Ukrayna’dan 1,7 milyon ton, Rusya’dan ise 500 bin ton yağ ithal ediyor. Türkiye’nin toplam Ayçiçek yağı ithalatı ise 820 bin ton.
Fakat Hindistan’da bir diğer kriz var. 1,5 milyarlık bu devasa ülke, Endonezya’dan palm yağı ithal etmekte zorlanıyor. Zira pandemiyle birlikte Endonezya palm yağına ihracat kısıtları getirdi. Mevzumuzla ne ilgisi var denebilir. Palm yağı almakta zorlanan Hindistan piyasası ayçiçek yağı talebini artırıyor. Bu da Ayçiçek yağında fiyatı artıran bir öteki neden. Yani savaşın yanı sıra talepte de fevkalâde artışlar yaşanıyor. BM Besin ve Tarım Örgütü (FAO)’nün bitkisel yağ fiyatları endeksi şubat ayında yüzde 8,5 oranında arttı ve tarihi rekorunu kırdı.
En makus senaryo
Rusya ve Ukrayna’dan yapılan ithalatı karşılayan Azak Limanı çalışamıyor. Sevkiyatlar durmuş halde. Ayçiçek yağı üretimi de iç talebi karşılamıyor. Deva rotayı ya Romanya, Bulgaristan çizgisine ya da Arjantin, Brazilya sınırına çevirmek. Bu iki bölgede de Ayçiçek yağı üretimi bol ölçüde var. Fakat Romanya, Bulgaristan sınırında öncelik AB ülkeleri olabilir. Azak Limanı’da açılmazsa kısa devirde tek deva Güney Amerika’dan yağ getirmek olacak. Lakin bu da birkaç ay sürecek bir operasyon.
Ayçiçeğini dünya konuşuyor ancak bizim üzere değil
Savaştan kaynaklı Ayçiçek yağında fiyatların artması yalnızca Türkiye’nin değil, tüm dünyanın sorunu olsa gerek diye düşünebilirsiniz. Fakat tablo dünyada bu türlü değil. Fiyatlar artıyor evet lakin bu durum Türkiye’deki üzere bir infiale neden olmuyor. Bizdeki infialin nedeni halkın artık dayanacak gücü kalmaması. 3-5 lira tasarruf yapabilmek için saatlerce ekmek kuyruğunda bekleyen, kışın kombiye yaklaşamayan, elektrikli fırını çalıştırırken korkan bir halktan bahsediyoruz. Yağ fiyatlarındaki reaksiyon olağan.
Fakat Ayçiçeği tüm dünyada farklı bir nedenle gündemde. Bildiğiniz üzere dünyanın en büyük ayçiçeği üreticisi Ukrayna. Bu nedenle ayçiçeği savaş aykırısı şovların sembolü haline gelmiş durumda.
Salı gecesi ABD’de, First Lady Jill Biden, sağ koluna ayçiçeği dikilmiş bir elbise giydi. Dünya’da Rus Büyükelçilikleri önünde yapılan protesto şovlarında elçiliklerin önüne ayçiçekleri bırakılıyor. Ukrayna’da ise bir bayanın Rus askerlerine ayçiçeği tohumu verip “Bu tohumları cebinize koyun, öldüğünüzde yerinize ayçiçekleri açsın” dediği bir imaj viral olmuş durumda.
Bizde ise geçim zahmetinden öbür konuşacak mecal kalmadı. Çok yorulduk.
