2002-2006 ortasında New York Başkonsolosu, 2006’da Dışişleri Bakanlığı Ortadoğu Genel Müdür Yardımcısı, 2009-2012 yıllarında Şam Büyükelçisi oldu. 2012’de Suriye’deki iç savaş nedeniyle Türkiye ile münasebetler gerginleşince merkeze alındı, yıl sonunda Ortadoğu ve Asya’dan Sorumlu Dışişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcılığı’na getirildi. “Büyükelçinin Gözünden Suriye” isimli bir de kitabı bulunan Önhon, 2014-2019 ortası Madrid’de büyükelçilik, Ankara’da Milletlerarası Güvenlik İşleri Genel Müdürlüğü yaptı. “Rusya-Ukrayna savaşı nereye sarfiyat, kim nasıl etkilenir, Suriye’de işler daha da kızışır mı?” Son Şam Büyükelçimiz Ömer Önhon ile karşılık aradık.
– Bu savaş, kim haklı tartışmalarını da beraberinde getirdi. Buradan başlayalım…
Rusya, bir hafta kadar evvel, Batı’dan kaynaklanan güvenlik kaygılarını ve Ukrayna’daki Rus azınlığa yapılan baskıları ileri sürerek Ukrayna’ya yönelik bir askeri harekat başlattı. Evvel şunu söyleyeyim: Rusya’nın münasebetlerinde haklı ögeler bulunabilir. Öte yandan, ABD ve genel olarak batı da melek değildir, lakin herhalükarda, sıkıntıların tahlil yolu Rusya’nın formülleri değildir. Rusya milletlerarası mutabakatları, milletlerarası hukuku ve üniversal kıymetleri çiğneyerek Ukrayna’yı işgal etmeye yönelmiştir. Rusya askeri güç kullanımı yoluyla bağımsız bir ülkenin sonlarını ve iç idari düzenlemesini değiştirmeyi amaçlamakta. Zelenski idaresini de Rusya tersi ve Neo- Nazi olarak niteliyor. Lideri ve idaresini değiştirmeyi hedeflediğini saklamıyor bile. Ukrayna halkı tarafından hür seçimlerde seçilmiş bir idareye yönelik bu davranış üslubu hiçbir tarafıyla kabul edilebilir değildir.
‘Lavrov tam bir pişkinlik sergiledi’
Rusya Dışişleri Bakanı Lavrov’un son yaptığı basın toplantısı ibretlikti. Rusya bağımsız bir ülkeyi işgal ediyor, siviller ölüyor, sivil altyapı maksat alınıyor, 1 milyon insan sığınmacı durumuna düşüyor. Bu art plana karşı Lavrov’a nazaran herkes hatalı lakin Rusya pak. Lavrov, Rus devlet ve diplomasi kültürünün tipik bir örneğini verdi. En hafif tabiriyle tam bir pişkinlik sergiledi. Pes doğrusu.
Azerbaycan ve Kazakistan’a girerse ne yapacağız?
– Pekala ne kadar ileri gidebilir?
Rusya gidebileceği yere kadar gidecektir. Gitmek istediği yer de, Ukrayna’da kendisine müzahir bir idare ve nizamı kurmak, yakın etrafına istediği formu vermek, NATO’ya “dersini vermiş olmak” ve önümüzdeki devir için istediği vakit istediğini yapabilecek algısını dünyada yerleştirmektir. Bu gayelerini askeri güç kullanarak gerçekleştirme peşinde. Memleketler arası topluluk buna müsaade vermemelidir. Bugünden gerekli tutum konulmazsa, yarın ne olacağını bilemeyiz. Bu baş, NATO topraklarına kolay kolay tecavüz edemez, fakat üçüncü ülkelerde amaç alabilir. Rusya yarın öbür gün canını sıkarsa Azerbaycan’a, Kazakistan’a da girebilir. O vakit ne yapacağız? Bugünden hal konulmazsa ileride sonuçlarına katlanabilir herkes.
– Birkaç gündür sıkça nükleer silahlar ve üçüncü dünya savaşı hususları gündeme geliyor..
Bunları, caydırıcılığa ve karşı tarafı korkutmaya yönelik beyanlar olarak kabul etmek isterim. Nükleer silah yalnızca Rusya’da yok. Hasebiyle, nükleer silah kullanma düğmesi, tıpkı vakitte kendi kendini de imha düğmesidir.
– Putin ne istiyor?
Putin’in istekleri bence birkaç ögenin bileşimi. Rusya’nın dünyada hak ettiği yeri alması fikri, güvenlik dertleri, yakın etrafı olarak nitelendirdiği bölgelerin şekillendirilmesi ve istediği istikamette yeni bir dünya sistemi kurulması maksadının hepsini kapsıyor. Rusya SSCB’den ayrılan ve bağımsız, hâkim ülkeler olarak milletlerarası toplulukta yerlerini alan ülkelerin bu yeni pozisyonlarını, statülerini kabul edemiyor. Onları hâlâ kendi modülü olarak görüyor. Kağıt üzerinde bağımsız olsalar da, bu ülkeler üzerinde her türlü tasarruf hakkının Rusya’nın inhisarında olduğu yahut olması gerektiği görüşünde.
‘Ukrayna’yı Neo-Nazi ilan etmek anlamsız’
– Putin, “Ukrayna’daki operasyonun gidişatı, Neo-Nazilerle savaşıyor olduğumuzu gösteriyor” dedi…
Rusya Ukrayna devletinin birtakım uygulamalarına karşı çıkabilir. İkinci dünya savaşında Nazi Almanyasının yanında savaşan Ukraynalı nazilerin bugün Ukrayna toplumunda ve siyasetinde uzantıları da var, fakat toplumun en fazla yüzde 2-3’ünü oluşturuyorlar. Bunları münasebet edip Ukrayna’yı Neo-Nazi ilan etmek anlamsızdır. Rusya bilhassa 2014 Kırım ilhakı sonrasında uygulanan yaptırımlara karşı kesinlikle bu sefer hazırlıklarını yapmış, yaptırımlara karşı önlemini almıştır. Ayrıyeten, Batı’nın daha çok göstermelik birtakım adımlar atabileceğini ve orada kalacağını düşünmüştür. Gürcistan’da, Kırım’da, Suriye’de daima bu türlü oldu, yeniden buna emsal bir şeyler olur diye düşünmüştür.
‘Yaptırımlar iki tarafı keskin kılıçtır’
– Neden yanıldı?
Şöyle bir hesap kusuru oldu gördüğüm kadarıyla: Ukraynalıların direnişini küçümsedi. Batılıların bu derece takviye vereceğini öngöremedi. Açıklanan yaptırımlar da beklentisinin çok ötesinde diye düşünüyorum. Öte yandan, yaptırımlar iki tarafı keskin kılıçtır. Uzun vadede hem uygulayana hem maruz kalana hem de üçüncü taraflar ziyan verir. Rusya kesin çok ziyan görür fakat tek ziyan gören o olmaz. Ayrıyeten, pandeminin kötü etkilediği dünya iktisadı bir darbe de buradan yedi. Petrol fiyatları 118 dolar civarına sıçradı.
Rus uzman: Rusya, Ukrayna’nın barışçı yollardan teslim olmasını istiyordu
Rusya’nın işgal harekatı aslında birinci başta daha sakindi. Ukraynalıların da çok yanını yakıp kin tutmalarını da istemiyordu Rusya ve evvelki gün bir toplantıya birlikte katıldığım bir Rus uzmanın tabiriyle, “Rusya Ukrayna’nın barışçı yollardan teslim olmasını istiyordu”. Rusya son 3 gündür vites yükseltti, baskıyı arttırdı. Sivil yerleri vuruyor, sivil kayıp arttı. Bu, Rus askeri taktiğidir. Çeçenistan’da, Suriye’de Halep’te, İdlip’de birebir uygulamayı gördük. Rusların bu taktiği krizin ısısı arttıkça ve karşı taraf beklenenin ötesinde direniş gösterdiği takdirde, siviller ve sivil altyapı üzerinden yıkıp, yıldırıp, boyun eğdirme gayelidir. Ruslar bu suretle ayrıyeten, Ukraynalılarla müzakerelere çok daha büyük askeri ve ruhsal üstünlükle gitmek gayesini da güdüyor.
– Bugünden sonrasını konuşalım. Öngörüleriniz neler?
İki taraf ortasındaki müzakerelerde ben şöyle kademeli bir senaryo olabileceğini yahut uygun olabileceğini düşünüyorum.
a) Birinci basamak; derhal ateşkes, Rus ordusunun kentlerden çekilmesi ve insani yardımların geçişinin sağlanması ögelerini kapsayabilir.
b) İkinci etapta gündeme gelebilecek hususlar; Rusya’nın Ukrayna’dan çekilmesi, Kırım ve Donbas’ın statüleri, azınlık hakları ve hatta tahminen Zelinski’nin de doğal ki katılacağı BM/AGİT nezaretinde yeni bir seçim olması.
c) Sonrasında da milletlerarası boyut: Rusya ile NATO ve ABD ortasında müzakereler. Silahların denetimi, inanç ve inanç arttırıcı tedbirler ve nükleer silahlarla ilgili . Bu sonuncusu, Rusya ve ABD ortasında ikili müzakerelerin konusu olacaktır.
‘Putin imajını sarsacak sonuca razı olmaz’
Herhalükarda her iki taraf da, kendi kamuoyuna bir muvaffakiyet sunabilmelidir. Rusya’nın da bu krizin sonunda en azından birtakım kazanımlar elde etmesi gerekecektir. Putin, bir taraftan Rusya’nın itibarını, başka taraftan kendi imajını ve itibarını sarsacak bir sonuca razı olamaz. Rusya’da Putin muhalefeti baskı altında tutuyor olabilir fakat devletin memnuniyetsiz kısımlarının, memnuniyetsiz oligarkların muhalefetle biraraya gelmeleri halinde Putin’in geleceği risk altına girebilir. Ukrayna’nın temel sınaması, ülkenin toprak bütünlüğünü korumak olacaktır. Fakat Kırım’ın geri alınmasında sorun görüyorum. Donbas için ise mesela ileri bir özerklik olabilmesi mümkün olabilir.
‘NATO genişleyeceği kadar genişlemiştir’
– Ve NATO’yu tartışmaya başladık. En çok da şunu konuştuk. “NATO’nun Doğu Avrupa’da işi ne?”
NATO üyeliği konusu, resmen o denli söylenmese de, derin dondurucuda olacaktır, aslında de öyleydi diye düşünüyorum. NATO üyelerini korumak ve gereği halinde 5. maddeyi işletme konusundaki kararlılığını ortaya koymuştur. NATO’nun günün şartlarına uyarlanmış olmasının ve üyeler ortasındaki yeknesaklığın değeri bu krizle daha yeterli anlaşılmıştır. NATO genişleyeceği kadar genişlemiştir. Bundan sonraki evrede genişleme dışındaki ülkelerle iştirak alakalarını sürdürmesi beklenecektir.
‘AB güya kendini aştı’
– AB’nin, hiç olmadığı kadar sert bir tutum takınmasını neye bağlıyorsunuz?
Bu kriz AB için bir dönüm noktası olabilir. AB güya kendini aştı. Ukrayna’ya açıktan silah gönderiyor. AB’nin en büyük ekonomik gücü olan Almanya, birliğin askeri gücü de olma yolunda, birinci defa ikinci dünya savaşından beri bu bu derece esaslı bir siyaset değişikliğine gitti. İsveç, 1939’da Finlandiya’ya Sovyet işgali karşısında verdiği takviyeden sonra birinci sefer Ukrayna’ya silah gönderdi. Zelenski’nin geçenlerde Avrupa Parlamentosu’ndaki dramatik konuşması beklendiği üzereydi. Şaşırıcı olan, kendisinden sonra konuşan Yüksek Temsilci Borell’in büyük bir heyecanla AB’nin artık farklı bir AB olduğunu anlatmasıydı. Borrell, insanın gözünde harika kahramanın dönüşü kıssalarını canlandıran mimikleri ve iletileriyle dikkat çekti.
‘Türkiye’nin Batı’yla ilgileri için fırsat olabilir’
– Gelelim Türkiye’ye… nasıl etkilenecek?
Türkiye bu krizden en olumsuz etkilenebilecek ülkelerden biridir. Bu nedenle dikkatli ve istikrarlı bir formda siyaset izlemeye çalışıyor. Montrö başlarda soru işaretiydi, gerektiği üzere uyguladık, kimsenin de şikayeti yok. Bu kriz, Montrö’nün değerinin ve kurcalanmaması gereğinin anlaşılmasına vesile teşkil etmiştir umarım. Dışişleri Bakanı Türkiye’nin yaptırımlara katılma yahut hava alanını kapama üzere uygulamalar düşünmediğini söyledi. Kriz uzarsa Türkiye durumu yönetim etmenin ötesine geçip daha kesin bir tavır almak durumuyla karşı karşıya kalabilir. Ukrayna krizi Türkiye’nin Batı’yla ilgilerinde iyileştirmeler yapılması için bir fırsat sunmuş olabilir.
‘Esad Rusya’ya daha da yapışacak’
– Putin’in hudutlarını anlamanın yolu Suriye’den geçiyor üzere bir görüş var. Suriye’de ne olur?
Bu krizin Suriye’de de tesirleri olabilecektir. Esad Rusya’ya daha da yapışacak, daha da uzlaşmaz olacaktır. Rusya da, Batı’nın ve Türkiye’nin canını acıtmak istediği takdirde Suriye alanını kullanmaya yönelebilecektir. Sonuçta krizin ne sonuç vereceğini bilmiyoruz. Lakin Kissinger’in söylediklerini biraz da genişleterek hatırlarsak, uygulanan siyasetin muvaffakiyetini yahut başarısızlığını krizin nasıl başladığı değil, nasıl bittiği belirler. Daima birlikte göreceğiz.
